Zgodnie z definicją WHO zdrowie psychiczne jest jednym z podstawowych elementów ogólnego zdrowia i oznacza nie tylko brak zaburzeń i choroby, ale także potencjał psychiczny, umożliwiający jednostce zaspokajanie swoich potrzeb, osiąganie sukcesów, czerpanie radości i satysfakcji z życia, zwiększający zdolność rozwoju, uczenia się, radzenia sobie ze zmianami i pokonywania trudności, a także sprzyjający nawiązywaniu i utrzymywaniu dobrych relacji z innymi ludźmi oraz aktywnemu udziałowi w życiu społecznym.
Do komponentów zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży należy zaliczyć:
- umiejętność wyrażania emocji takich jak: radość, smutek, gniew w odpowiedni sposób;
- zdolność do prawidłowego funkcjonowania w grupie rówieśniczej, rodzinie, szkole;
- pozytywna samoocena, stabilne poczucie bezpieczeństwa, zaufanie do siebie i do świata;
- umiejętność tworzenia głębokich relacji.
Problemy ze zdrowiem psychicznym mogą przejawiać się w zaburzeniach psychicznych lub trudnościach w funkcjonowaniu psychospołecznym w sferze emocjonalnej, behawioralnej, społecznej lub poznawczej. Objawy powodują obniżenie komfortu życia, często utratę jego sensu. Mogą prowadzić nawet do samobójstw, ponieważ przy braku wsparcia ze strony osób dorosłych młody człowiek może uznać swoją sytuację za beznadziejną. Zdrowie psychiczne dziecka jest warunkiem optymalnego rozwoju, umiejętności budowania satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, efektywnej nauki, a także odpowiedzialnego radzenia sobie w życiu dorosłym. Rodzina jest najważniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za prawidłowy rozwój psychospołeczny młodej osoby. Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, bezwarunkowa akceptacja ze strony rodziców, docenianie oraz zaufanie wpływają na minimalizację wewnętrznych napięć i konfliktów.
Zmiany cywilizacyjne niestety mocno wpływają na relacje panujące w rodzinie. Życie w ciągłym biegu, praca rodziców na kilku etatach powodują spadek zainteresowania dzieckiem i jego sprawami. Wolny czas dzieci oraz rodziców został zdominowany przez media, gry komputerowe oraz zakupy.
W poradnictwie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży stosuje się międzynarodową klasyfikację chorób i problemów zdrowotnych ICD-10, która w części F zawiera „Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania”. W dzieciństwie oraz adolescencji najczęściej rozpoznawanymi zaburzeniami są:
- zaburzenia rozwojowe, obejmujące specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka, umiejętności szkolnych, funkcji motorycznych, a także całościowe zaburzenia rozwoju;
- zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną, charakteryzujące się występowaniem lęków, nawracających uporczywych myśli lub czynności przymusowych, dezadaptacyjnych reakcji na ostry lub przewlekły stres;
- zaburzenia afektywne, charakteryzujące się przede wszystkim zmianą nastroju w kierunku depresji lub nastroju podwyższonego.
Wszystkie zaburzenia zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży utrudniają funkcjonowanie i stanowią zagrożenie dla prawidłowego rozwoju. Niestety zarówno diagnoza, jak i terapia są utrudnione. Dzieci same nie zgłoszą się po pomoc, nie są świadome emocji i zachowań , często nie potrafią współpracować.
W ostatnich latach coraz częściej podkreśla się rolę czynników chroniących zdrowie psychiczne, a nie jedynie zapobieganie czynnikom ryzyka zdrowia. Nowoczesna koncepcja profilaktyki pozytywnej opiera się na popularnej koncepcji resilience. Opisuje ona mechanizmy, które pozwalają młodym ludziom utrzymać zdrowie i prawidłowy rozwój pomimo przeciwności. Należą do nich cechy indywidualne, takie jak: umiejętność radzenia sobie z negatywnymi emocjami, pozytywny obraz siebie, wyznaczanie planów i celów życiowych, umiejętności społeczne oraz towarzyskość. Innym istotnym czynnikiem chroniącym jest rodzina, relacje z bliskimi osobami. Rodzina pomaga młodemu człowiekowi w stawianiu czoła i rozwiązywaniu pojawiających się zadań rozwojowych, w znacznym stopniu determinuje odporność psychiczną. Silna więź z rodzicami, wsparcie oraz pozytywne wzmocnienia ze strony rodziców, ich jasne oczekiwania, dobra komunikacja między członkami rodziny, wszystkie te czynniki mają wpływ na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Czynniki chroniące związane ze szkołą to m.in. poczucie przynależności, prospołecznie nastawiona grupa rówieśnicza, pozytywny klimat szkoły, możliwość osiągania sukcesów (konkursy, zawody sportowe), wymagania stawiane uczniom w postaci odpowiedzialności oraz wzajemnej pomocy. Do czynników ryzyka można zaliczyć przede wszystkim czynniki biologiczne: genetyczne, paragenetyczne oraz skutki urazów, chorób czy niedoborów. Istotnym czynnikiem ryzyka jest także nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny. Może to być związane z sytuacją społecznej patologii rodziny: przestępczość, alkoholizm, przemoc oraz zaburzoną strukturą rodziny (nieobecność obojga lub jednego z rodziców)
i nieprawidłowymi relacjami w rodzinie. Inne istotne czynniki związane z rodziną to niekorzystny styl wychowania dziecka, niejasne sposoby komunikowania się oraz separacja lub strata jednego z rodziców. Szkolnymi czynnikami ryzyka są m.in. poczucie zagrożenia fizycznego i psychicznego oraz porażki edukacyjne, które często prowadzą do zaburzeń zachowania, sięgania po alkohol i narkotyki oraz działań przestępczych.
Wspieranie oraz promocja zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży to zadanie szkoły, rodziców oraz lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Rodzice jednak często mają z tym problem ze względu na brak czasu oraz wiedzy. Lekarze często pomijają kwestię zdrowia psychicznego. Z kolei w szkołach programów ogólnopolskich promocji zdrowia psychicznego jest niewiele. Działania, które są w tym zakresie podejmowane mają zazwyczaj zasięg lokalny.
Obecnie sytuacja zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży uległa znacznemu pogorszeniu. Okres pandemii niewątpliwie odcisnął swoje piętno na psychice najmłodszych. Dzieci i młodzież reagują bardzo silnie i negatywnie na izolację, ograniczenie bezpośredniego kontaktu z rówieśnikami, przeniesienie aktywności szkolno-społecznych do sfery online. Obecna sytuacja epidemiologiczna w Polsce i na świecie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych oraz zaburzeń emocjonalnych, t.j. PTSD, zaburzenia lękowe, zaburzenia depresyjne. Odczuwanie długotrwałego stresu i negatywnych emocji może powodować: zwiększenie uczucia smutku, strachu, złości, bezsenność, zmniejszenie apetytu, trudności w koncentracji, pojawienie się objawów fizycznego bólu.
Leczenie zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży może być prowadzone za pomocą terapii lub za pomocą farmakoterapii. Wielu terapeutów zaleca włączenie do terapii rodziców dziecka. W niektórych zespołach stosuje się farmakoterapię, jednak budzi to wiele obaw ze względu na niewielką liczbę badań klinicznych oraz skutki uboczne leków. Do skutecznej ochrony zdrowia psychicznego niezbędny jest sprawnie działający system opieki, który będzie zapewniał wspieranie rodzin, nauczycieli, instytucji społecznych w wychowywaniu dzieci, dostępność oraz efektywność leczenia dla wszystkich dzieci, stworzenie programów dla dzieci, które wykazują pierwsze oznaki zaburzeń.
W Polsce niestety brakuje odpowiedniej kadry psychiatrów. W tej sytuacji niezbędna jest opieka sprawowana przez psychologów oraz współuczestniczenie w opiece nad dziećmi z zaburzeniami zdrowia psychicznego innych grup zawodowych, takich jak pediatrzy, lekarze rodzinni, pedagodzy. Opieka nad zdrowiem psychicznym dzieci wymaga rozwoju placówek pomocy środowiskowej, pomocy rodzinie, przekształcenia poradni psychologiczno-pedagogicznych w ośrodki terapeutyczne, ponieważ większość placówek skupia się na diagnostyce, a nie udzielaniu bezpośredniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym terapii.